راهنمای تدریس

شامل معرفی مختصر چهار تک‌نگاره‌ی موضوعی قرآن کریم در تألیفات اهل سنت است، و برای درس مأخذشناسی تفاسیر قرآن کریم در دانشگاه اراک تولید شده است.

عناوین مورد معرفی: محمود شلتوت (القرآن و القتال، القرآن و المرأة)، عایشه بنت الشاطئ (القرآن و قضایا الانسان)، سید قطب (مشاهد القیامة فی القرآن)

این پاورپوینت قابل ویرایش است.

خرید این پاورپوینت

.

روش تدریس من در درس مأخذشناسی تفاسیر قرآن کریم به این صورت است که ابتدا بنا بر سرفصل درس، تفاسیری به عهده‌ی دانشجویان قرار داده می‌شود تا به معرفی آن‌ها در کلاس بپردارند. این معرفی شامل دو بخش معرفی مفسر و معرفی تفسیر است، و هریک باید حداقل حاوی مطالبی باشد که استاد معیّن کرده است.

این تکلیف باعث می‌شود تا هر دانشجو حداقل با یک تفسیر به طور مستقیم مواجه شود و آن را از نزدیک مورد بررسی قرار دهد. یکی از نقاط مثبت این تکلیف آن است که دانشجو موظف است حتی الامکان خود کتاب تفسیر را در کلاس بیاورد تا دانشجویان بتوانند ان را تورق کنند. این باعث می‌شود تا ایشان راحت‌تر با تفاسیر ارتباط بگیرند.

به این تکلیف، 8 نمره اختصاص داده شد. مابقی نمره مربوط به امتحان است. منبع امتحان جزوه‌ای است که از مطالب استاد در کلاس توسط دانشجویان تدوین می‌شود و نیز خلاصه‌ی ارائه‌ی خود دانشجویان، که این خلاصه را نیز هر دانشجو از ارائه‌ی خود تهیه می‌کند و در اختیار دانشجویان دیگر قرار می‌دهد.

در جلسه‌ی اول، مفاهیم مورد نیاز را برای دانشجویان توضیح دادم و سپس برای هریک، یکی از واحدهای پژوهشی را تعیین کردم تا از جلسه‌ی دوم به بعد، به معرفی آن بپردازند. برای شروع ارائه‌ها و همچنین نشان دادن یک نمونه برای ارائه‌ی صحیح، خودم در همان جلسه، یکی از واحدهای پژوهشی را ارائه کردم.

لازم است وبگاه هر واحد پژوهشی به دانشجویان معرفی شود تا هم -به دلیل تشابه اسمی برخی واحدها- دانشجویان دچار اشتباه نشوند و هم منبعی برای معرفی به آن‌ها ارائه شود. چون هدف، طرح کردن یک معما برای دانشجو نیست، بلکه آشنایی او و سایر دانشجویان با آن واحد پژوهشی است. البته دانشجویان محدود به این محتوای این وبگاه‌ها نخواهند بود.

در این ارائه‌ها لازم است -بنا بر برداشت و فهم خودم از توضیحات درسنامه- دانشجویان به چند جنبه از این واحدها اشاره کنند:

• راه ارتباط (محل، وبگاه، تلفن)
• انگیزه و هدف تأسیس
• کارکرد (قرآنی، حدیثی، .)
• گرایش (دینی و مذهبی)
• روش (نحوه و فرایند تولید یک اثر پژوهشی)
• آثار (به همراه معرفی لااقل یک اثر مهم)
• افراد (به همراه معرفی لااقل یک فرد مهم از نظر پژوهشی)

این جزوه مرتبط با درس مأخذشناسی تفاسیر قرآن کریم» است و حاوی مطالبی پیرامون آشنایی با دوره‌های تفسیر قرآن کریم از ابتدای عهد رسالت تا دوره‌ی معاصر است.

در این نوشته، دوره‌های تفسیر، به‌صورت مختصر معرفی شده، ویژگی آن‌ها بیان شده و تفاسیر مربوط به هر دوره، نام برده شده است؛ که در این بخش به عناوین تفاسیری که برای ارائه، به دانشجویان محول شده، اشاره شده است؛ لذا این جزوه به شناخت جایگاه هر تفسیر و ویژگی دوره‌ی مربوط به آن، کمک می‌کند.

برای تهیه‌ی متن اصلی این جزوه، از کتاب آشنایى با تاریخ تفسیر و مفسران» جناب حجت‌الاسلام حسین علوی‌مهر (موجود در نرم‌افزار مشکات الانوار*) -با دخل و تصرف و تلخیص- استفاده شده و در موارد لازم، از منابعی دیگر نیز کمک گرفته شده است؛ در این موارد، منبع مورد استفاده، مشخص شده است.

لازم به ذکر است که برای آشنایی با تفاسیر، لازم است که دانشجویان محترم با متن تفاسیر مأنوس شوند و از آن‌ها در عمل استفاده کنند. متن اغلب تفاسیر، به زبان عربی است و مأنوس شدن با متن، خوانش و فهم آن را به‌تدریج آسان می‌کند.

نکته‌ی دیگر این‌که در بخش تفاسیر هر دوره، علامت م» به معنای تفسیر موضوعی و علامت ت» به معنای تفسیر ترتیبی است.

بارگذاری جزوه

برای جمع‌آوری مطالب پیرامون مستشرقان مرتبط با درس جریان‌شناسی مطالعات قرآنی معاصر» که در درسنامۀ این واحد آمده، دانستن نام آن‌ها به زبان انگلیسی و جستجو در همین زبان، می‌تواند مؤثر و راه‌گشا باشد. لذا اسامی را که اینجانب طی جستجوهای مرتبط با ارائۀ این درس در دانشگاه اراک، به آن‌ها بر خورده‌ام، در ادامه ذکر می‌کنم.

اگر در بین این اسامی، به بی‌دقتی برخوردید، لطفا اینجانب را در اصلاح آن یاری بفرمایید.

در حین معرفی منابع به دانشجویان درس مأخذشناسی تفاسیر قرآن کریم، به مفهوم تصحیح» و تحقیق» برمی‌خوریم. مثلاً در نرم‌افزار جامع‌التفاسیر، در شناسنامۀ تفسیر مجمع البیان» مرحوم طبرسی چاپ سوم سال 1372 شمسی انتشارات ناصرخسروی تهران آمده: مصحح: فضل الله یزدی طباطبایی؛ هاشم رسولی».

برای آشنایی با این اصطلاح، هم از پرسش از متخصصان استفاده کردم و هم در اینترنت به جستجو پرداختم.

جناب آقای دکتر توکلی، مدیر واحد تحقیق مرکز طبع و نشر قرآن کریم، پیرامون این موضوع، توضیحاتی دادند که به شرح زیر است:

تصحیح و تحقیق، دو مقولۀ جدا از یکدیگر هستند و شاید بتوان گفت ارتباط آن‌ها از نوع عموم و خصوص من وجه (وجود اختلاف در عین داشتن اشتراک) است.

در عرف جهان اسلام و مخصوصاً کشورهای عربی، تحقیق یک کتاب؛ یعنی احیاء یک نسخۀ خطی و چاپ آن همراه با توضیحات علمی در حاشیۀ کتاب. معمولاً اولین کاری که یک محقق می‌کند، نسخه‌هایی از یک کتاب خطی مربوط به قرون گذشته را که در کتابخانه‌ها وجود دارد، می‌یابد و بعد از تطبیق نسخه‌ها و مشخص کردن اختلاف آن‌ها، متن را پیاده‌سازی می‌کند و [اجزاء آن را] ارجاع می‌دهد. سپس متن اصلی کتاب را بازخوانی و آن را تبیین می‌کند؛ اگر جایی از متن، مغلق (دارای پیچیدگی) یا مبهم است، در پاورقی توضیح می‌دهد، ترجمۀ (زندگینامه) رجال (اشخاص) ذکرشده در کتاب را از کتب تراجم نقل می‌کند، آیات و روایات را مستند می‌کند و اگر نقد یا توضیحی پیرامون گفته‌های مؤلف دارد، آن‌ها را نیز در حاشیه می‌آورد.

تحقیق» سطوح مختلفی دارد؛ در برخی موارد، حداقلِ آن به‌کار می‌رود؛ یعنی تنها بازنویسی نسخه و مستندسازی آیات و روایات؛ اما سطوح بالاتری هم دارد که علاوه بر این موارد، شامل همان نقد کردن و حاشیه زدن بر کلام مؤلف -که در بالا ذکر شد- می‌شود.

پیرامون این علم، کتب مختلفی وجود دارد که در کتابخانۀ مرکز طبع و نشر قرآن کریم هم موجود هستند؛ از جمله اصول تحقیق التراث» تألیف عبدالهادی فضلی¹، و اصول کتابة البحث العلمی و تحقیق المخطوطات» تألیف یوسف المرعشلی. این دو کتاب، روش تحقیق یک کتاب را در قالب دانشگاهی توضیح داده‌اند.

اما تصحیح» کار متفاوتی است؛ تصحیح یعنی بازخوانی کردن یک متن و اصلاح اشکالات آن؛ و شاید بتوان گفت در مرحلۀ اول (بازنویسی، حروف‌چینی و تطبیق متون برای تشخیص اختلافات) با تحقیق» هم‌پوشانی دارد.

همچنین با جستجویی که در فضای اینترنت داشتم، به مقاله‌ای دوقسمتی با عنوان روش تصحیح انتقادی و نشر متون اسلامی» که در سال 1362 در مجلۀ حوزه» به چاپ رسیده است، برخوردم. با مرور این مقاله، مطالب مفیدی دیدم که می‌تواند برای ارائه در کلاس، مفید باشد. نسخۀ متنی این مقاله تقدیم می‌شود:

بخش اول     بخش دوم

این مدخل از یک دانشنامۀ ادبیات هم می‌تواند در این زمینه مفید باشد:

تصحیح متون

این پاورپوینت شامل معرفی مختصر هفت تک‌نگاره‌ی موضوعی قرآن کریم در تألیفات شیعه است، و جهت تدریس درس مأخذشناسی تفاسیر قرآن کریم در دانشگاه اراک تولید شده است.

عناوینی که در این فایل معرفی شده‌اند، به شرح زیر هستند:

1. طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن - رهبر معظم انقلاب
2. المقالات التفسیریة* - سید جمال الدین اسدآبادی
3. مقدمه‌ای بر جهان‌بینی توحیدی - شهید مرتضی مطهری
4. زن در آینه‌ی جلال و جمال - آیت الله جوادی آملی
5. آیات ولایت در قرآن - آیت الله مکارم شیرازی
6. جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن - آیت الله مصباح یزدی
7. فی رحاب القرآن -آیت الله محمد مهدی آصفی